"Almaniyada Nəsimi, Füzuli osmanlı kimi qələmə verilir"

1998-ci ildən Almaniyada yaşayan həmkarımız Vüqar Dəmirbəyli ilə virtual söhbətimizdən sonra bu müsahibə ortaya çıxdı. Söhbətə səbəb də elə onun sosial şəbəkədə paylaşdığı alman yazarlarının nəşriyyatla əlaqələrinə həsr edilən fikirləri oldu.

Axar.az Azərbaycan yazarları, nəşriyyat sahibləri üçün də maraqlı olan həmin müsahibəni təqdim edir:

- Vüqar bəy, niyə yaşamaq üçün Almaniyanı seçdiniz?

- 1997-ci ilin fevralında rəhbərilik etdiyim "Səmt" İnformasiya agentliyində yanğın baş verdi. Biz bu agentlik vasitəsilə ingilis və rus dillərində bülletenlər dərc edib onları Bakıdakı xarici səfirliklərə, humanitar təşkilatlara və firmalara paylayırdıq. Abunəçilərimiz də var idi. Bu bülletenlərdə Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti ta qədimdən müasir dövrə kimi əks olunmalıydı. Həm "Səmt" İnformasiya Agentliyində, həm də "Kompas" qəzetindəki işləri mən ədəbiyyatşünas, tənqidçi Nizaməddin Mustafa (Quliyev) ilə bərabər aparırdım. Yanğın nəticəsində neçə vaxtdan bəri topladığımız materiallar məhv oldu, bizə həm mənəvi, həm də maddi cəhətdən çox böyük zərbə dəydi. Yanğın baş verəndən sonra da bülletenləri bir müddət buraxmaqda davam etdik. Cəmisi onların əlliyə yaxın nömrəsini çıxara bildik, amma 1998-ci ilin əvvəlində həm bülletenlərin, həm də "Kompas" qəzetinin buraxılışını dayandırmalı olduq. "Səmt" də, "Kompas" da o vaxt Yazıçılar Birliyindən kirayə götürülmüş otaqlarda yerləşmişdi. Bu çətin gündə bizə dayaq olmaqdansa Yazıçılar Birliyinin rəhbərliyi Bakı Şəhər İcra hakimiyyətinə məktub yazıb bu otaqlardan imtina etdi. Bundan sonra isə Səbail Rayon Prokurorluğu bizə qarşı cinayət işi açmaq istədi; yəni, yanan da biz, yaman da biz. Mən yazılı şəkildə vəkilin köməyilə yenidən komissiya yaradılmasını tələb etdim və komissiya sübut etdi ki, yanğında bizim günahımız yoxdur. Bu hadisələrdən sonra mən Azərbaycanı tərk etmək qərarına gəldim və iş vizası ilə Almaniyaya gəldim. Almaniyanı seçməyimin səbəbi də o idi ki, bu ölkədə iş görmək mənə daha asan gəlirdi.

- Almaniya Yazıçılar Birliyinə seçilməyiniz necə oldu?

- Əvvəlcə Almaniya Yazıçılar Birliyinin rəhbərliyindən olan bir nəfərlə görüşdüm, ondan bu quruma necə üzv ola biləcəyimi soruşdum. Həmin adam da cavab verdi ki, üzv olmaq üçün ən azı Almaniyada bir kitabım çap olunmalıdır. Mən artıq bir kitabımın çap olunduğunu deyəndə, bildirdi ki, biz gərək yoxlayaq görək bu hansı nəşriyyatda çap olunub. Sonra da mənə ərizəni hansı formada yazmaq lazım olduğunu izah etdi. Ərizə verəndən və kitabımı oraya göndərəndən iki ay sonra Yazıçılar Birliyındən məktub aldım. Yazırdılar ki, sonuncu seçkilərdə əksəriyyət mənim bu quruma üzv seçilməyimə səs verib. Mən sonradan öyrəndim ki, Almaniya Yazıçılar Birliyi müəllifin pulu ilə kitab çap edən nəşriyyatlara qarşı mübarizə aparır və bu cür kitab çap etdirən müəllifləri heç həndəvərinə də qoymur.

- Orada Yazıçılar Birliyinin funksiyası nədər ibarətdir? Yazarlara faydası nədir?

- YB burada müəlliflik hüquqlarının qorumasına praktiki olaraq köməklik göstərir, ona üzv olanların öz əsərlərini təqdim edə bilməsi, ictimaiyyətə çatdırması üçün tədbirlər, ədəbi oxular keçirir. YB-nin rəhbərliyi Berlində oturur, amma hər federal torpaqda onun yerli təşkilatı var. İstər Berlindəki mərkəzdə, istər yerli təşkilatların rəhbərliyində cürbəcür istiqamətlərdə iş aparmaq üçün adamlar seçilir. Bir nəfər məktəblərlə danışıqlar aparır, başqası nazirliklərlə, üçüncüsü mədəni qurumlarla. Hamısında da məqsəd müəlliflər üçün ədəbi oxuların təşkil edilməsi və bunlar üçün qonorar ayrılmasıdır. YB müəlliflərə nəinki qonorarsız çıxış etməyi tövsiyə etmir, hətta qonorar üçün ən aşağı həddi də müəyyən edir. İndi bu 260 avrodur. YB öz bülletenlərini buraxaraq üzvləri arasında yayır. Bu bülletenlərdə müəlliflər üçün olduqca faydalı informasiyalar dərc edilir, ədəbiyyat sahəsindəki təqaüdlər, mükafatlar haqqında məlumat verilir, onlar üçün nə vaxt və hansı formada ərizə verməyin mümkün olduğu bildirilir. YB ölkədə baş verən mədəni, habelə ictimai-siyasi hadisələrə də öz münasibətini bildirir və lazım bildiyi hallarda bunlarla bağlı müraciət qəbul edir. Bu da var ki, yazarlar öz tərəfindən YB-yə üzvlük haqqı ödəməlidirlər.

- Almaniyada hansı məşhur yazarlarla tanışlığınız, dostluğunuz var? Onların Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı tanışlıqları, fikirləri hansı səviyyədədir?

- Müasir alman yazarlarından tanıdıqlarım çoxdur. Johano Strasser uzun müddət Pen klubun alman şöbəsinə rəhbərlik edib. Peter Hertling bu gün burada ən çox tanınmış uşaq yazıçısıdır. Detektiv romanlar müəllifi Uve Frizel bir müddət Almaniya Yazıçılar Birliyinin sədri olub. Tarixi romanlar müəllifləri olan Maria Regina Kayzer və Tanya Kinkel və şair Reinhart Moritzenlə yaxşı münaisbətlərim var. Mühacir yazıçılardan alman dilində yazan iranlı Səidi, bolqar əsilli İlya Troyanovu və Almaniyada böyümüş türkiyəli Firudin Zaimoğlunu tanıyıram. Baxmayaraq ki, bizi tarixən həm iqtisadi, həm mədəni, həm də siyasi cəhətdən Almaniya ilə çox şey bağlayır, burada hələ 1990-cı illərin sonunda belə Azərbaycan haqqında çox az bilirdilər. İndi Azərbaycanı Almaniyada daha çox tanıyırlar, amma onun mədəniyyəti haqqında bu gün də burada az bilirlər və çox vaxt bizim mədəniyyətin ayrı-ayrı hissələrini farslara, türklərə, ruslara, ya ermənilərə aid edirlər. Ən acınacaqlısı isə budur ki, alman universitetlərinin şərqşünaslıq bölməsində Nizami, Xaqani fars şairləri, türkologiya bölməsində isə Nəsimi, Füzuli osmanlı şairləri kimi qələmə verilirlər. Müasir Azərbaycan yazıçılarından isə mən deyərdim ki, almandilli məkanda az-çox tanınan mənimlə Nuridə Atəşidir.

- Müəllif hüquqlarının qorunması dünyada aktual məsələdir. Orada bu məsələlər necə tənzimlənir?

- Almaniyada müəllif hüquqları "Nəşriyyat haqqında" və "Media haqqında" qanunlarla tənzimlənir. Müəllif hüquqları və onların qorunması olduqca ciddi məsələ sayılır. Ancaq bu sahə üzrə ixtisaslaşan vəkillər də var. YB-nin özündə hüquq şöbəsi fəaliyyət göstərir. Bu hüquq şöbəsinə YB-yə üzv olan hər kəs istədiyi vaxt müraciət edə bilər. Həm öz müəllif hüquqları ilə bağlı, həm də nəşriyyatla, jurnalla, qəzetlə münasibətlərində, bir sözlə, müəllif kimi fəaliyyətində yaranmış istənilən problemlə bağlı. Əgər müəllifin bu problemləri danışıqlar yolu ilə həllini tapmırsa, YB-nin hüquq şöbəsi onu vəkilin yanına göndərir və bununla bağlı xərcləri ödəyir, o cümlədən, lazım gələrsə, məhkəmə xərclərini.

- Nəşriyyatların funksiyası və fəaliyyətləri hansı yöndə qurulub?

- Almaniyada böyük nəşriyyatlar kitab bazarında monopoliya yaradıblar və bunu öz əllərində saxlamağa çalışırlar. Amma bu nəşriyyatlar daha çox kommersiya tipli, detektiv, erotika və fantastika janrında yazılmış kitabları çap edirlər, ciddi ədəbiyyatı ya heç çap eləmirlər, ya da ki, az çap edirlər. Belə böyük nəşriyyatların çox vaxt daimi müəllifləri olur - Hausautor (ev müəllifi). Həmin bu müəlliflərə də onlar çox vaxt bir əsəri qabaqcadan sifariş verir və qonorarın da bir hissəsini qabaqcadan avans kimi ödəyirlər. Ciddi ədəbiyyatı - nəsri, lirikanı çap edənlər isə əsasən orta və kiçik nəşriyyatlardır. Belə nəşriyyatlar müəlliflərə ya cüzi qonorar ödəyə bilir, ya da ki, ancaq hər satılan nüsxənin pulundan ona 8-10 faiz ödəyir. Onların da ən çox çap etdiyi tarixi romanlar və bir ailənin xronikasına söykənən bədii əsərlərdir.

- Almaniyada kitab çapı neçəyə başa gəlir?

- Almaniyada şərait bir qədər fərqlidir. Nəşriyyat bir yazarla kitabın çap olunması haqqında müqavilə bağlayırsa, ödədiyi qonorar, yaxud gələcəkdə hər satılacaq nüsxədən ödəyəcəyi faiz müqabilində müəllif ona müstəsna hüquqlar verir: birinci növbədə kitabın çoxaldılması və yayılması hüququ (copyright) nəşriyyata məxsus olur. Nəşriyyat kitabın üz qabığının dizaynından tutmuş redaktəsinə, korrekturasına qədər lazım olan bütün xərcləri, o cümlədən bütövlükdə mətbəə xərclərini öz üzərinə götürür. Nəşriyyat bundan sonra kitabı satışa çıxarır, onun tanınması, kitab haqqında resenziyalar yazılması üçün əlindən gələni edir, müəllifin iştirakı ilə kitabın təqdimatını, ədəbi oxular təşkil edir. Nəşriyyat həm də kitabın başqa dillərdə dərc edilməsi üçün xarici ölkələrin nəşriyyatlarına lisenziyalar satmağa çalışır ki, bu satışdan əldə edilən məbləğin də 40-50 faizi müəllifə çatır. Nəşriyyatların bir kitaba nə qədər xərc çəkdiyini deyə bilmərəm, çünki bunu onlar kommersiya sirri kimi gizli saxlayırlar. Qaldı yalançı nəşriyyatlara. Bayaq dediyim kimi, YB bu cür nəşriyyatlara qarşı mübarizə aparır, internetdə forumlar təşkil edib onlara qarşı kampaniyalar keçirir. Bu yalançı nəşriyyatlar bəzi müəllifləri aldadıb kitab çapı üçün onlardan xeyli miqdarda pul qoparırlar. Nəşriyyatın sadaladığım funksiyalarından da heç birini bunlar yerinə yetirmirlər. Buna görə də YB bu cür yalançı nəşriyyatlara qarşı mübarizə aparıb, onların fəaliyyətinin dayandırılmasına və ya məhdudlaşdırılmasına çalışır.

- Bilirəm ki, bir dəfə film üçün ssenari də yazmısız. Onu ekranlaşdıra bildinizmi?

- Mənim bir neçə ssenarim var. Siz yəqin ki, Feliks Lentslə birlikdə yazmış olduğum, 2011-ci ildə Hessen Kino Fondunun mükafatını almış "Diananın xidmətçiləri" ssenarimi nəzərdə tutursunuz. Hələ ki, film çəkilməyib. Bu da birinci növbədə ssenarinin baş qəhrəmanlarından olan avtomobil satışı firmasının sahibəsi Diananın obrazı ilə bağlıdır. Diana gəncdir, gözəldir, ona atasından böyük bir firma miras qalıb. Bununla belə, Diana xoşbəxt deyil; o uşaqlığında keçirdiyi həyəcan və iztirablarını unuda bilmir. Onu ən çox incidən odur ki, uşaqlığında, yeniyetmə çağlarında, oğlanlar gözəlliyinə baxmayaraq Diananı deyil, onun rəfiqələrini seçirdilər. Diana böyüyəndən sonra da həmin bu sarsıntıların və onun içərisini gəmirən qisas arzusunun əsiri olaraq qalır. Onun qərarı amansızdır: atasından qalan var-dövləti daha da artırandan sonra kişiləri təkcə gözəlliyi ilə yox, həm də varidatı ilə özündən asılı etmək. Diana beləcə bir çox kişiləri özündən asılı edir, istədiyi vaxt birini o birinə dəyişir. Bir gün bu avtomobil firmasına qafqazlı gənc bir etnoloq, nağılşünas gəlib çıxır və burada maşınyuyan kimi işə düzəlir. Vəziyyət elə gətirir ki, Diana bu gənclə daha yaxından tanış olur və onun danışdığı nağıllara qulaq asır. Bir dəfə gənc ona vaxtilə İtaliyanın cənubunda mövcud olmuş Diana kultundan danışır. Bu kultun kahini həm də ov ilahəsi Diananın əri sayılır. Amma bu kultda istənilən vaxt başqa bir kişi bu kahini öldürə və onun yerinə özü həm kahin, həm də Diananın əri ola bilər. Diana onun kultuna səcdə edən bütün kişilər üzərində hakimdir. Onların hər biri onun əri və kahini olmağa can atırlar. Avtomobil firmasının sahibəsi Diana bu əfsanədə sanki öz tarixçəsini yenidən yaşayır və içərisindəki buz əriməyə başlayır. Buna baxmayaraq, Diana tam dəyişə bilmir və o bu gənclə ayrılmalı olur. Gənc etnoloq Diananın növbəti məşuqu olaraq bir müddət onunla yaşayandan sonra bir gün qızı tərk edib İtaliyanın cənubunda Diana kultu ilə bağlı araşdırmalar aparmaq üçün bir elmi ekspedisiyaya qoşulur.

- Qadınların təpkisindən sonra hansı qərarı verdiniz?

- Bu gün Almaniyada kino sahəsində işləyənlərin çoxu qadınlardır. Onlar Diana obrazını qəbul edə bilmirdilər və baxmayaraq ki, alman qadınları bu gün emansipasiya olunmuş qadınlar sayılırlar, onlar bu obrazla çox vaxt özlərini təhqir olunmuş hesab edirdilər. Biz dəfələrlə Almaniyanın kino sahəsində çalışan qadınlardan "Bu nə qadın obrazıdır belə?" sualını eşitmişik. Onlar həm də sonda sevgililərin ayrılması ilə də barışmaq istəmirdilər. Bununla bağlı nə qədər yazışmalar aparıb, görüşlər keçirəndən sonra ssenariyə belə bir epiloq əlavə etdik: bu epiloqda Diana da həmin gəncin arxasınca İtaliyanın cənubuna yola düşür. Bununla da ssenarinin sonuncu variantı onların yenidən qovuşa bilməsi ehtimalı ilə bitir. Amma biz ssenarinin əsas prinsipini, o cümlədən də Diana obrazını saxlamaq istəyirik və inanırıq ki, film bu yaxınlarda elə bu əsaslarla da çəkiləcək.

- Öz nəşrləriniz barədə nə deyə bilərsiniz?

- Bavariya radiosu 2004-cü ildə mənim 1990-cı illərdə həm ayrıca kitab şəklində, həm də "Ulduz" jurnalında çap olunmuş "Pambıq plantasiyalarında" povestimi efirdə səsləndirib və sonradan onu audio-kitab kimi buraxıb. Berlinin "Vostok" nəşriyyatında 2007-ci ildə yenə də vaxtilə Bakıda çap olunmuş hekayələrimin tərcümələrindən ibarət toplu çap olunub. 2011-ci ildə mənim Sovet Ordusundakı "dedovşinadan" və qismən də sovet-əfqan müharibəsindən bəhs edən "Divizion" romanım Sankt Peterburqun tanınmış "Aleteyya" nəşriyyatında çap olunandan bir qədər sonra "Vostok" nəşriyyatı tərəfindən də alman dilinə tərcümə edilib nəşr olundu. (tərcümədə "Die verspätete Kolonne"). Bunlar hamısı, dediyim kimi, tərcümələrdir. Bu da var ki, uzun müddət alman qəzetləri ilə əməkdaşlıq edəndən sonra məndə bu dildə də əsərlər yazmaq istəyi yarandı. Mən əvvəlcə Azərbaycan nağıllarının motivləri əsasında alman dilində bir neçə hekayə yazdım: "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu", "Qırxıncı otaq", "Qız qalası" və s. Bu hekayələrim Avstriyada çıxan bir ədəbiyyat jurnalında dərc ediləndən sonra mən onları bir neçə şəhərdə uğurla təqdim etdim. Bundan sonra da Berlinin bombardmanı zamanı üçyaşlı alman qızının keçirdikləri və onun sonrakı taleyi haqqında almanca bir hekayə yazıb həmin jurnalda çap etdirdim. Alman dilində yazdığım bir neçə başqa hekayə də digər ədəbiyyat jurnallarında çap olunub. İki kitabım isə nəşriyyatlar tərəfindən gələn il üçün planlaşdırılıb.

- Yaradıcılığınızda alman mentalitetindən, mədəniyyətindən nələrsə varmı?

- Almaniyada yaşadığım bu illərdə mən əsasən almanlarla təmasda olmuşam və bu da, şübhəsiz, mənə müəyyən qədər təsir göstərib. Mənə təsir göstərən ən çox dostluq etdiyim almanların ürəyiaçıqlılığı, xeyirxahlığı və təmənnasızlığı, şübhəsiz ki, həm də çalışqanlığı olub. Bir də İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı bu insanların öz içərisində yaşatdığı kədəri və müsibəti. Yaradıcılıq məsələsinə gələndə isə, şübhəsiz, burada da müəyyən təsirlərdən danışmaq olar. O biri tərəfdən, həmin adamların özlərinin etiraf etdiyi kimi, mənim də ətrafımdakı bəzi alman müəlliflərinə təsirim olub. Amma hər halda belə hesab edirəm ki, insan nə qədər təsirlərə məruz qalsa da, onun üçün ən mühüm məsələ necə varsa elə olmağa və özünü dərk etməyə çalışmaqdır. Bu həm də insanı onun özünə doğru aparan yoldur.